Чынгыш баатыр – знаменитый выходец чуйского Сары-Озона – именно из вышеотмеченной когорты героев, который отличался масштабом своего мышления и героизмом, но имя которого не упоминается, а его деятельность и пройденный путь глубоко не исследованы. Отцом Чынгыша был Тулекабыл, далее Бутош, Болокбай (Каракчы), Чаа и далее доходит до прародителя Солто. У сына Бутеша Тулекабыла было семь сынов: Айта, Баястан, Чоткара, Арбас, Байсары, Кобой, Чынгыш, поэтому в народе их прозвали "Жети кашка" ("Семеро известных"). Из семи братьев из поколения в поколения прославляется Чынгыш батыр, который активно участвовал в исторических событиях того времени, принимал участие в решении важных вопросов своего народа, возглавлял народ в борьбе против захватчиков. По данным его потомков и многих санжырачы (исследователь родословной и истории родов), Чынгыш баатыр родился в 1794 году. Его деятельность, подвиги, мудрые действия пришлись главным образом на первую четверть XIX века. Остановимся на семи моментах, которые наиболее наглядно передают героизм, решительность Чынгыша батыра и подтверждают, что многие судьбоносные решения того времени принимались при его непосредственном участии.
1. Авторитет баатыра в народе
Живущий по родовому признаку кыргызский народ в лихие годины объединялся, и сообща побеждал врагов, решал вопросы на общем совете. В отдельных случаях из-за ложной гордости предводителей народа, из-за и[ горячности или несправедливости происходили конфликты между родами, доходя до вооруженных схваток. Подобное противостояние произошло в 1819-1820 году между родами солто и сарыбагыш, которые ведут родство от одного прародителя. Ухудшились отношения, в итоге приведя к угрозе силового столкновения. В целях разрешения ситуации наиболее видные представители рода солто Канай, Эшкожо, Бала Ажыбек, Саке, Атай, Бектен во главе с Чынгышем мырзой проводят совет. На совете лучшие представители солто не знают, что делать, к какому решению прийти, и все ждут, что скажет Чынгыш баатыр. Когда он произнес свое слово, весь род солто вздохнул с облегчением, вскочил на ноги, забил кобылу в жертву духа солто Ай тамга, распределив между собой доли. (Белек Солтоноев, "Кызыл кыргыз тарыхы", 1-книга, Бишкек, 1993, стр. 186). Это событие убедительно показывает, какое влияние оказывал Чынгыш баатыр на лучших представителей рода солто.
2. Ни один важный вопрос не решался без участия Чынгыша баатыра
В 1820-25 годы Кокандское ханство активизировало свои усилия установить на севере Кыргызстана свое господство. Планам ханского кушбега(главный визирь) в Ташкенте воспротивились воедино кыргызские роды, ведущие начало от Тагая, и борьба оказалась затяжная. Помимо требования покориться Кокандскому ханству, кушбеги выставил требование отдать казахам территорию Уч-Кайынды, западную часть Ашмары, берега реки Корготу до Олуя-Аты. Но даже когда кокандский правитель заключил предводителя солто Каная, то и тогда он не согласился и настаивал, что не может решить вопрос единолично, для этого требуется совещание глав родов Тагая, и только после этого он может озвучить решение. Вот таким был уровень ответственности лучших сынов кыргызского народа, когда речь шла о судьбе всего народа и кыргызской земле.
В результате главы солто решили собрать в доме Эшкожо в Чуе глав пяти колен Тагая для решения судьбоносного вопроса. Первоначально на совет прибыли от солто Бектен батыр, Боку батыр (от момоконов), старший брат Каная Эшкожо бий, Чынгыш баты( от болокбаев), Тынай Таштанбек батыр, которые, посовещавшись, решили послать весть родам бугу, саяк и сарыбагыш: "Приходите, надо решать. Покоримся Коканду или будем биться? Собирайтесь на Совет!" Вскоре прибыли главы родов: от бугу – Боронбай, Мураталы, Тилекмат; от сарыбагышей – Ниязбек, Абайылда, Таштанбек и другие; от рода саяк – Медет, Тайлак, Нарбото, Осмонбек и другие. Все они собрались на совет в доме Эшкожо. Собравшиеся на большой совет баатыры, предводители родов пришли к решению: "Покоряться не будем, землю, доставшуюся от предков, не отдадим" (Алымбек санжырасы", Бишкек, 2007, строительство. 79-80). Как видно из материалов санжыры, имя Чынгыша батыра вновь упоминается среди лучших представителей колен потомства Тагая. Участие Чынгыша баатыра на судьбоносном совете родов свидетельствует о том, что он входил в ряды наиболее видных деятелей своего времени и достоин занимать свое место в истории.
3. Кыргызы спасли Кокандское ханство
После того как территория севера подчинилась Кокандскому ханству, вожди родов были вынуждены отправляться в ханскую ставку для несения службы. Касалось это и потомков Тагая – Чынгыш баатыра и Шабдана баатыра. Последний нес службу в ханской ставке в 1860 году, а время Чынгыша баатыра пришлось на время, когда Кокандское ханство показалось захваченным Бухарским эмиратом. Чынгыш баатыр внес серьезный вклад в восстановление Кокандского ханства, победу в неравной схватке с внешним захватчиком, в результате авторитет и влияние кыргызов в Кокандском ханстве неизмеримо выросли, а ханство было усилено. Чынгыш баатыр служил в ставке в 1842-45 годах. В 1842 году кыргызы во главе с Нусуп бием нашли в Таласе потомка ханских кровей Шералы, получили его согласие и по древней кыргызской традиции вознесли его на белой кошме на ханство в Сафид-Булане в Ала-Буке. После этого кыргызы собрались в великий поход против Бухарского эмирата, чтобы вернуть отнятые земли. В объемном труде Зиябидина Максыма "История ханов Фарганы" очень подробно и живописно повествуется, как во все уголки ханства были посланы обращения Шералы хана и тысячника Нусупа, как в ответ прибывали со всех регионов баатыры и главы родов вместе с своими дружинами. (Зиябидин Максым, "История ханов Фарганы", Бишкек, 2007, стр. 94-120).
В ответ на этот призыв прибыл и Чынгыш баатыр со своей дружиной из далекого Сары-Озона. Ровесник Нусупу тысячнику Чынгыш баатыр стал образцом мужества в рядах сильной кыргызской дружины, одновременно став свидетелем множества проявлений двуличия и интриг в ханской ставке. Он столкнулся с трагической кончиной Нусупа-тысячника, сыгравшего решающую роль в вознесении Шералы на ханство и в назидание последнему повесившему его старый сапог на видное место в ханской ставке, чтобы тот не забывал о прошлых временах, когда был простым пастухом. Чынгыш баатыр также стал свидетелем интриг против Алмыбека датки, закончившейся его вероломным убийством, вызывавшем мятеж кыргызов и смерть Шералы хана, затем 11-дневного правления потомка Алимхана Мурада хана, занятие трона 13-летним Кудаяром и последовавшее суровое наказание кыргызов. В итоге он с разрешения ставки в 1845 году возвращается на родину к своему народу в Арашан.
Возвращается не один, его сопровождал 30-летний Шаман – сын Норузбая, соратника и близкого друга Чынгыша батыра, погибшего в числе тех, кто был наказан за ликвидацию Шералы хана. Чынгыш баатыр относился к Шаману как родному сыну и всячески поддерживал, дав ему другое имя – Сарыбагышев Шама. Шама, также участвовавший в ликвидации Шералы хана, наказанного за то, что забыл свое прошлое и превратился во врага кыргызов, подвергаясь гонениям, скрывался в горах Кожешкен, Зардалы и был вынужден сменить родные места, обосновавшись таким образом в Сары-Озоне. Если бы он не сменил имя, то не смог бы скрыться от преследований наместника Кудаяр хана в Бишкекской крепости, который не преминул бы расправиться с ним. Здесь особенно четко проявились мудрость и величие Чынгыша батыра, который не допустил отчуждения и остракизма прибывшего из чуждой земли единоплеменника Шаму.
И не только это. Незадолго до своей кончины Чынгыш баатыр призвал к себе родных, близких, весь свой род и оставил им в качестве наставления: "Если кто будет отчуждать Шаму и его потомков, то дух мой покарает виновника!" Поэтому односельчане Чынгыша батыра никогда не относились к Шаме как чужому, пришлому, а всегда привлекали его к своему сердцу, о чем я услышал от арашанцев, аксакалов рода солто.
Другие записи сообщества
Дочь Токтогула Сатылганова на праздновании 7 ноября(1940 г.)
Парад жителей г. Фрунзе . 1957 г.
Парад жителей г. Фрунзе . 1957 г.
Мне нравится
Чен-мин-хан (настоящее имя неизвестно; кит. 应武真命可汗, Yīngwǔ Chénmíng Kеhan) — каган Великого Кыргызского каганата с 847 по 866 годы. Был коронован после смерти Ажо-кагана в 847 году.Был коронован в 847 году после смерти своего предшественника — Ажо. Сразу же вступив на престол, был удостоен китайским императором У-цзуном титулом «Ин-ву Чен-мин». В 847—848 годах во главе с министром Або развернул ряд походов на восток, разбив племена Шивэй и бежавших к ним уйгуров во главе с Энянь дэлэ-ханом. Дойдя до Амура и захватив в плен 500 уйгуров из княжеских родов, кыргызские войска провели военные операции в Ордосе, Южной Маньчжурии и Хэлочуани, достигнув Великой Китайской стены. По видимому, командование енисейских кыргызов преследовало цель «подчинить» остатки уйгурской элиты, которая была рассеяна по всей центральноазиатской степи.
Ближе к концу своего правления отправлял несколько посольств в Империю Тан. Следы интенсивных дипломатических и торговых контактов между Китаем и государством енисейских кыргызов прослеживаются и в археологических данных. На территории Минусинской котловины было обнаружено большое количество танских монет, плугов, чугунных отвалов, зеркал и прочих предметов китайского производства. Особое место занимали монеты, которые завозились в государство енисейских кыргызов в большом количестве. Таким образом Кыргызский каганат в эпоху Великодержавия достиг своего финасового могущества.
В то же время на южных границах государства, воспользовавшись ослаблением натиска войск енисейских кыргызов в Восточном Туркестане, некоторым группам бежавших уйгуров удалось заполучить контроль над некоторыми городами в оазисах Восточного Туркестана, которые раннее подчинялись кыргызам, тем самым образовав ряд своих княжеств.
Смерть
В 866 году каган умер. На похоронах умершего монарха присутствовала и китайская делегация, которая от имени танского императора И-цзуна привезла ящик с «ай-сэ», почётные грамоты, в которых восхвалялись личные качества кагана. Вероятно, таблички были изготовлены из саянского мрамора, что свидетельствует о наличии в составе танского посольства не только чиновников, но и мастеров-камнерезов, выполнивших работу на месте. По видимому, часть китайского министерства всё ещё была заинтересована в военном союзе с Кыргызским каганатом, оказывая подобного уровня почести.
Ближе к концу своего правления отправлял несколько посольств в Империю Тан. Следы интенсивных дипломатических и торговых контактов между Китаем и государством енисейских кыргызов прослеживаются и в археологических данных. На территории Минусинской котловины было обнаружено большое количество танских монет, плугов, чугунных отвалов, зеркал и прочих предметов китайского производства. Особое место занимали монеты, которые завозились в государство енисейских кыргызов в большом количестве. Таким образом Кыргызский каганат в эпоху Великодержавия достиг своего финасового могущества.
В то же время на южных границах государства, воспользовавшись ослаблением натиска войск енисейских кыргызов в Восточном Туркестане, некоторым группам бежавших уйгуров удалось заполучить контроль над некоторыми городами в оазисах Восточного Туркестана, которые раннее подчинялись кыргызам, тем самым образовав ряд своих княжеств.
Смерть
В 866 году каган умер. На похоронах умершего монарха присутствовала и китайская делегация, которая от имени танского императора И-цзуна привезла ящик с «ай-сэ», почётные грамоты, в которых восхвалялись личные качества кагана. Вероятно, таблички были изготовлены из саянского мрамора, что свидетельствует о наличии в составе танского посольства не только чиновников, но и мастеров-камнерезов, выполнивших работу на месте. По видимому, часть китайского министерства всё ещё была заинтересована в военном союзе с Кыргызским каганатом, оказывая подобного уровня почести.
Мне нравится
Архивная служба при Министерстве цифрового развития поделилась фотографией из фондов Центрального государственного архива кинофотофонодокументов КР.
На фото запечатлен Фрунзенский ипподром. Снимок датируется 1978 годом.
Фрунзенский государственный ипподром был построен в 1947 году.
На фото запечатлен Фрунзенский ипподром. Снимок датируется 1978 годом.
Фрунзенский государственный ипподром был построен в 1947 году.
Мне нравится
Благодаря демократическим реформам, осуществляемым в суверенном Кыргызстане с момента обретения независимости, мы имели возможность восстановить почти все забытые имена, которые внесли большой вклад в дело государственного строительства, науки, культуры и образования республики, но были необоснованно репрессированы как «враги народа» и расстреляны или погибли в лагерях. 27 мая 1994 году был принят закон о правах и гарантиях реабилитированных граждан, пострадавших в результате репрессий за политические и религиозные убеждения. Однако закон имел ряд серьёзных недостатков и разрешение серьёзных политических судьбоносных решений было отдано на откуп прокуратуры и нацбезопасности и ссужен круг заявителей, в силу этих полумер, многие патриоты своей страны, боровшиеся за независимость и отстаивавших интересы государства в различных сферах до сего дня не только не реабилитированы политически, социально, но даже и юридически.
Возьмём к примеру лишь вопрос – о духе кыргызов, его гордости – о предке кыргызов – Манасе, которого воспевают на протяжении тысячилетия великие манасчи, причём полный эпос “Манаса” воспевают дети 4-5 лет (Умот Долотов), которые не могут писать и читать. На протяжении более десяти лет, занимаюсь исследованием вопроса о видных государственных деятелей, работников науки и культуры, которые пострадали только за то, что посмели заявить о великом предке кыргызов – Манасе. В 1937 году археологическая экспедиция кыргызского филиала Академии наук СССР под руководством Б. М. Зима Б.М. произвела раскопку кумбоза Манас и нашла в могиле женские нарядные украшения и материалы от женской одежды(см. рис. 1). Летом 1938 года экспедиция под руководством видного советского учёного А.Н. Бернштама, Зима Б. М. и других проводит раскопки в кумбозе Манас и ниже на 6-10 метров от найденной «женской» гробницы, найден скелет мужчины, длина скелета составляла более 2 метров(см.рис.2). Бернштам А.Н. считал, что это скелет Манаса, реальной исторической личности – Яглакхар хана, называемого также Манасом, о чем он неоднократно писал статьи и публикации. С этим мнением согласился кыргызский филиал Академии наук СССР и направил подробную информацию в ЦК КП Киргизии. Принимая во внимание, что Яглокхар – Манас умер 847 году, Бюро ЦК КП Киргизии на своём заседании 7-8 сентября 1945 года в повестке дня 8 вопросом, отметил в постановлении «на основании исторических данных, разработанных Киргизским Филиалом Академии наук СССР, создание Киргизского эпоса «Манас» относится к середине 1Х века, и постановил: Провести в 1947 году празднование 1100-летнего юбилея эпоса «Манас»; утвердил республиканский юбилейный комитет ( председатель Кулатов Т.); секретариат, смету и план мероприятий. Были осуществлены переводы на кыргызский и русский языки эпос «Манаса», сняты фильмы, написаны пьесы и другие культурные мероприятия. Однако, это не понравилось партийной верхушке. 2 секретарь ЦК ВКП(б) А.А. Жданов в 1946 году выступил с резкой критикой в адрес кыргызского руководства и начались репрессии.
Как видно из архивной справки ГКНБ КР, как было указано выше, ряд патриотов Кыргызстана, которые способствовали объявлению 1947 года – годом борьбы кыргызского народа и 1100 летия эпоса Манас, производили раскопки могилы Манаса и доказывали, что Манас историческая личность, хан кыргызов, писали исторические работы, ставили пьесы, снимали фильмы, даже просто переводили с исторических источников сведения о могуществе и древности кыргызов были расстреляны, или замучены, многих преследовали, не давали работать, не печатали их статьи, вешая ярлык пантюркизма, национализма, а те, кто не был расстрелян, умерли от инфаркта и инсульта. Так, были расстреляны с конфискацией имущества: нарком просвещения Киргизской АССР Т.Джолдошев, который предлагал издать фрагменты эпоса «Манас» на кыргызском и русском языках; также расстреляны И.О. Алиев, Камбаров К. –наркомы просвещения КССР, А.А.Алимов – заведующий отделом пропаганды и агитации ЦК КП КССР, Б.Д.Исакеев – председатель Совнаркома КССР, Т.Саманчин – старший научный сотрудник Института языка и литературы Киргизского филиала Академии наук СССР, Е.Б.Султанбеков главный редактор Киргосиздата, и т д., список длинный. Но, что особо поражает, в отношении известного востоковеда, академика А.Н.Самойловича, классика литературы С.Сейфулина, лингвиста Поливанова Е.Д., поэтов Уметалиева Т., Ж.Бокомбаева, К.Маликова, Гуревича, Дж. Шукурова, З. Бектенова, фольклориста Мифтакова К., автора пьесы «Манас и Алмамбет» - Рахматулина К., Б.Юнусалиева, первого доктора юридических наук Нурбекова К.Н., заложившего основы государственного права как науки Кыргызстана, даже не нашли на них дела? Они не только не реабилитированы до сегодняшнего дня юридически, но и не дана политическая оценка. Мне удалось услышать рассказал К. Н. Нурбекова К.Н., его привлекли к ответственности работники КГБ КР, которые сказали, чтобы он готовился в тюрьму. Он собрал чашку, ложку и вещмешок, его привезли в КГБ КР, допросили и ночью отпустили, сказав, чтобы он готовился в тюрьму к нему, заедут. Он шарахался от звонка в квартиру, полагая, что приехали сотрудники КГБ. Через некоторое время действительно они приехали ночью, его забрали, он попрощался с семьей и после длительного допроса, под утро снова отпустили, лишь затем, чтобы он был готов в любой момент, за ним приедут. Так, он получил инсульт и паралич. Особо здесь хочется отметить доктора исторических наук, археолога и востоковеда, профессора Ленинградского университета А.Н.Бернштам. Он один из первых заявил об исторической личности Манаса, нашедшим его могилу и ставку (сегодняшний (Ак-Добо – Таласский район), которого также обвинили в том, что он незаслуженно поднимает темы о величии древних кыргызов, и Манаса. Начиная с конца 1947 по 1956 год не печатаются его статьи, осуществляется гонение, и он в 46 лет умирает. Кыргызы должны быть ему безмерно благодарны; он умер в расцвете сил за нас, за справедливое и правдивое исследование и освещение истории, но мы до сегодняшнего дня не воздали ему, его близким должное, даже не поставили ему памятника.
Возьмём к примеру лишь вопрос – о духе кыргызов, его гордости – о предке кыргызов – Манасе, которого воспевают на протяжении тысячилетия великие манасчи, причём полный эпос “Манаса” воспевают дети 4-5 лет (Умот Долотов), которые не могут писать и читать. На протяжении более десяти лет, занимаюсь исследованием вопроса о видных государственных деятелей, работников науки и культуры, которые пострадали только за то, что посмели заявить о великом предке кыргызов – Манасе. В 1937 году археологическая экспедиция кыргызского филиала Академии наук СССР под руководством Б. М. Зима Б.М. произвела раскопку кумбоза Манас и нашла в могиле женские нарядные украшения и материалы от женской одежды(см. рис. 1). Летом 1938 года экспедиция под руководством видного советского учёного А.Н. Бернштама, Зима Б. М. и других проводит раскопки в кумбозе Манас и ниже на 6-10 метров от найденной «женской» гробницы, найден скелет мужчины, длина скелета составляла более 2 метров(см.рис.2). Бернштам А.Н. считал, что это скелет Манаса, реальной исторической личности – Яглакхар хана, называемого также Манасом, о чем он неоднократно писал статьи и публикации. С этим мнением согласился кыргызский филиал Академии наук СССР и направил подробную информацию в ЦК КП Киргизии. Принимая во внимание, что Яглокхар – Манас умер 847 году, Бюро ЦК КП Киргизии на своём заседании 7-8 сентября 1945 года в повестке дня 8 вопросом, отметил в постановлении «на основании исторических данных, разработанных Киргизским Филиалом Академии наук СССР, создание Киргизского эпоса «Манас» относится к середине 1Х века, и постановил: Провести в 1947 году празднование 1100-летнего юбилея эпоса «Манас»; утвердил республиканский юбилейный комитет ( председатель Кулатов Т.); секретариат, смету и план мероприятий. Были осуществлены переводы на кыргызский и русский языки эпос «Манаса», сняты фильмы, написаны пьесы и другие культурные мероприятия. Однако, это не понравилось партийной верхушке. 2 секретарь ЦК ВКП(б) А.А. Жданов в 1946 году выступил с резкой критикой в адрес кыргызского руководства и начались репрессии.
Как видно из архивной справки ГКНБ КР, как было указано выше, ряд патриотов Кыргызстана, которые способствовали объявлению 1947 года – годом борьбы кыргызского народа и 1100 летия эпоса Манас, производили раскопки могилы Манаса и доказывали, что Манас историческая личность, хан кыргызов, писали исторические работы, ставили пьесы, снимали фильмы, даже просто переводили с исторических источников сведения о могуществе и древности кыргызов были расстреляны, или замучены, многих преследовали, не давали работать, не печатали их статьи, вешая ярлык пантюркизма, национализма, а те, кто не был расстрелян, умерли от инфаркта и инсульта. Так, были расстреляны с конфискацией имущества: нарком просвещения Киргизской АССР Т.Джолдошев, который предлагал издать фрагменты эпоса «Манас» на кыргызском и русском языках; также расстреляны И.О. Алиев, Камбаров К. –наркомы просвещения КССР, А.А.Алимов – заведующий отделом пропаганды и агитации ЦК КП КССР, Б.Д.Исакеев – председатель Совнаркома КССР, Т.Саманчин – старший научный сотрудник Института языка и литературы Киргизского филиала Академии наук СССР, Е.Б.Султанбеков главный редактор Киргосиздата, и т д., список длинный. Но, что особо поражает, в отношении известного востоковеда, академика А.Н.Самойловича, классика литературы С.Сейфулина, лингвиста Поливанова Е.Д., поэтов Уметалиева Т., Ж.Бокомбаева, К.Маликова, Гуревича, Дж. Шукурова, З. Бектенова, фольклориста Мифтакова К., автора пьесы «Манас и Алмамбет» - Рахматулина К., Б.Юнусалиева, первого доктора юридических наук Нурбекова К.Н., заложившего основы государственного права как науки Кыргызстана, даже не нашли на них дела? Они не только не реабилитированы до сегодняшнего дня юридически, но и не дана политическая оценка. Мне удалось услышать рассказал К. Н. Нурбекова К.Н., его привлекли к ответственности работники КГБ КР, которые сказали, чтобы он готовился в тюрьму. Он собрал чашку, ложку и вещмешок, его привезли в КГБ КР, допросили и ночью отпустили, сказав, чтобы он готовился в тюрьму к нему, заедут. Он шарахался от звонка в квартиру, полагая, что приехали сотрудники КГБ. Через некоторое время действительно они приехали ночью, его забрали, он попрощался с семьей и после длительного допроса, под утро снова отпустили, лишь затем, чтобы он был готов в любой момент, за ним приедут. Так, он получил инсульт и паралич. Особо здесь хочется отметить доктора исторических наук, археолога и востоковеда, профессора Ленинградского университета А.Н.Бернштам. Он один из первых заявил об исторической личности Манаса, нашедшим его могилу и ставку (сегодняшний (Ак-Добо – Таласский район), которого также обвинили в том, что он незаслуженно поднимает темы о величии древних кыргызов, и Манаса. Начиная с конца 1947 по 1956 год не печатаются его статьи, осуществляется гонение, и он в 46 лет умирает. Кыргызы должны быть ему безмерно благодарны; он умер в расцвете сил за нас, за справедливое и правдивое исследование и освещение истории, но мы до сегодняшнего дня не воздали ему, его близким должное, даже не поставили ему памятника.
Мне нравится
Жанболот баатыр Тоймат уулу
XVIII кылымда жашап өткөн даңазалуу кыргыз баатырларынын дагы бири болгон Жанболот баатырдын өмүр жолу жөнүндө баяндалган тарыхый маалыматтар жок эместиги кубандырат. Чекир саяк деген кыргыз уруусунун чоро бөлүгүнүн башчысы болгон Тоймат бийдин Жанболот жана Чымынтай деген эки уулу 5-7 жаштарга келип калганда аялы көз жумгандыгы уламыштарда айтылат. Андан кийин Тоймат бий моңолдор уруусунан Коңур деген жесир аял алган. Коңур байбичеден Жанбала, Чайыш, Сарткозу аттуу уулдарды көргөн. Тун уулу Жанболот атасынын жылкысын кайтарып, чыйрак болуп чоңойгон. Тоймат бий уруубашчы болгондугуна карабастан, жумшак мүнөздүү киши болгон, муну болсо анын биринчи балдарынын өгөй энеси тарбынан кордукталганы тууралуу аңыздардан байкоого болот. Ошондон улам өспүрүм куракка келген Жанболот өгөй энесине кол көтөрүп, андан соң Суржорго деген аты менен түштүктөгү таятасы Кубатбекке качып кеткен. Качууда жүргөндө Жанболот өзүнө окшогон Токтоназар, Токтомуш атту бир нече жигиттерди ээрчитип, Алай тарапта каракчылык менен алектенгендиги эскерилет. Кийинчерээк гана өз журтуна кайтып келип, өгөй энесинен кечирим сурап, элине кошулган. Мусулманкуловдун колжазмасы боюнча болсо, Жанболот баатыр казактарга качкан, кийин кайтып келгенде атасы көчүп кеткен болот, Жанболот болсо ошол жерден жигит топтоп, өзүнүн айланасына эл жыя баштайт. Санжыраларда Жанболот чоролорго өзү менен кошо «жанболот сырга» деп аталып калган малдын кулагына салынчу жаңы эн белги ала келгендиги айтылып калган.
Өз журтуна келгенден кийин Жанболот өз жигиттери менен Арстанбаптан Курткага чейинки жерлерге ээлик кылып, чачылып жүргөн ар кайсы үй-бүлөлөрдү өз урук-журтуна кошуп эл кылып, баатыр атала баштайт. Ушуга байланыштуу бир уламыш боюнча, Жанболот баатыр Текес тараптан калмактардан калган үч баланы алып келген жана ал үчөө үч кыргыз уруусунда: бугу, солто жана саяк уруусунда (Жанболот баатырдын журтунда) олжо катары калган. Кийин ошолордун урпактарынан кыргыз баатырлары чыккан: биринен бугу Өмүр баатыр, экинчисинен солто Күрпүк баатыр, үчүнчүсүнөн саяк Боркок баатыр. Борбоктун урпактарынын бири атактуу Ак Мөөр болгон, ал эми Боркоктун уулу Бердибек бааттыр Жанболоттун небереси болгон Тайлак баатырдын мыкты жан-жөкөрлөрүнөн болгон. Абрамзон да саяктардагы теги башка майда топтордун көпчүлүгү Нарын дарыясынын жээгинде, чоро бөлүкчөсүнүн ичинде табылгандыгын белгилеп, Жанболот баатырдын өз урук-журтуна теги башка уруудан же улуттан болгон бир канча топторду кошкондугун айтат. Ушуга окшош эле, Жанболоттун замандаштары саруу Чот баатыр, сарыбагыш Атаке жана Сатыбалды баатырлар да калмак бала багып алгандыгы тууралуу уламыштар бар. Санжыраларда булардын урпактарына кыргыздардын ичиндеги калмак тукуму, уубашы тукуму, алач уулдары сыяктуу ж. б. майда топтор таандык кылынат.
Уламыштардагы Жанболоттун жана ал сыяктуу башка кыргыз баатырларынын багып алган калмак тектүү балдар жөнүндөгү аңыздар, чынында ойрот-калмактардан калып калган майда топтордун кыргыздардын курамына өзүнчө топ-топ болуп кошулуп калышын түшүндүрөт. Жогоруда айтылган аңыздар 1771-жылдагы торгоуттардын Орусиядан Кытайга качкандыгы жана орто жолдон казактар менен кыргыздар тарабынан тонолгондугу тууралуу окуя менен, б. а. «Чаңдуу жортуул» менен байланышы бардай. 1770-жылы күзүндө Убашинин жетекчилигинде Волгадан качып чыгышкан 70 миңдей торгоут казактардын жерине жеткенде, казак султандарынан, айрыкча кичи жүздүн ханы Углы Нуралыдан бир нече ирет сокку жешип, бир канчалаган малынан жана адамдарынан ажырашкан. Анан торгоуттар Балхашты айланып, Или өрөөнүнүн тоолуу жерлерине келүүгө аракеттенет, бирок мындан аларга кыргыздар кол салган, ошондон кийин, алар чыгышты карай бет алып качкан жана Тамга өзөнүнө жеткенде, 1771-жылы 50 миңге жакын адам болуп Цин империясынын букаралыгына өтүп жан сакташкан. Санжыралардагы кыргыз баатырларынын калмак балдарды алып келиши жөнүндөгү аңыздар алардын жогорудагы окуяга тиешеси болгон десек болот.
Жанболот баатыр үч аял алган жана, бизге жеткен маалыматтар боюнча, сегиз уулдуу болгон. Биринчи аялы саруу уруусунан болот жана ал Ырыскул, Байбагыш жана Кожоберди деген чыгаан уулдарды төрөп берген. Экинчи аялы жөнүндө көп маалымат жок, балким ал Мусулманкуловдун колжазмасында көрсөтүлгөн Бурул деген аялы болушу мүмкүн, андан болсо Ырысменде деген жалгыз уулу белгилүү. Жанболот баатырдын үчүнчү аялы Алтын байбиче Көк-Ойрок, Талгар деген жерлердеги казак улутунан болгон. Алтын байбиче болсо Дербишаалы, Эраалы жана Бегалы деген уулдарды төрөгөн. Ошондой эле, Жанболоттун төмөндө баяндалчу Берик аттуу уулу болгон, анын кайсы жубайынан экендиги белгисиз.
XVIII к. 80-жылдарынын ортолорунда Цин империясына жакын мусулман ээликтеринин арасында эң таасирлүү башкаруучу катары Кокондун башкаручусу Нарбото бий белгилүү боло баштаган. Ошондон улам, 1783-85-жж. Цин империясынын аймагынан Абайлы, Боркэ, Сейит, Янчи бий сыяктуу кызылсуулук кыргыз бийлеринин качып чыгып, Набото бийден башпаанек табышкан. 1785-жылы болсо Нарбото бий Бурханиддин кожонун уулу Сарымсак кожону өзүнө чакыртып, «атасынын кунун куушуна» жардам берерин билдиргенине байланыштуу империяда бул тууралуу тынчсыздынуу жаралган. Ушуга байланыштуу 80-жж. этектеринде Цин өкмөтү коңшулары болгон кыргыздарды, ошондой эле Ташкен менен Коконду багынтууга ниеттенишет. Империянын кол салуусун алдын алуу максатында 1789-91-жж. кыргыз уруубашчыларынан Атаке баатыр Орусиянын букарасы болгон Орто жүз казактарынан, Эсенгул болсо Кокондогу Нарбото бийден колдоо издегени белгилүү. Бул учурда айрымдары болсо, алардын катарында Жанболот баатыр Цин аскерлеринин каарына дуушар болуп, күч менен туткундалып кетишкен.
Жанболоттун Цин империясы тарабынан туткундалып кетиши тууралуу маалыматтарды фольклордук маалыматтар, айрыкча «Алп Тобок» тууралуу дастан да, кытай жазма булактары да берет. «Дай Цин Личао Шилу» эмгегинин 1356-бапында баяндалгандай, 1790-жылдын 1-айында, б.а. Цяньлундун башаруусунун 55-жылында, «чахарлардын (чороостордун) сияк (си-я-кэ) уруусунан (тагыраагы, саяктардын чоро уругунан – К.М.) акалакчы Жанболотко (Чжаныполатэ)» байланыштуу сот иши каралганы айтылат. Бул, албетте, кыргыз фольклорунда айтылып жүргөн саяк уруусундагы чоро уругунун башчысы Жанболот баатырдын Кытайга туткундалып кетиши жана анын Алп Тобоок тарабынан бошотулуп келиши тууралуу баяндар менен дал келүүдө. Аталган кытай булагы боюнча, ушундай шылтоо менен «Циньбобин Жанболотту жана анын уулу Боркэни, ошондой эле, буруттардын сарыбагыш уруусунан акалакчы Юматты (Юй-мо-тэ) камакка алып, ар бирине өзүнчө чара көрдү. Талаптагыдай жасалды. ...Минлян алардын камсыз жатканынан пайдаланып, жоокерлерди жиберип, Жанболотту кармап, камакка алды. Буга чындап кубаныш керек» – деп айтылат. Чынында эле, Жанболот баатырдын өз уулу менен кошо «камсыз жаткан» жеринен кармалышы Тоголок Молдо менен А. Чоробаевдин айтуусу боюнча, Тогузтородо Нарын дарыясынын боюндагы Жыртак үңкүр деген жерде болгон жана ал жер Жанболоттун кыштоосу болгон. Билингендей эле, ал учур кыш мезгилине (1790-ж. башына) туш келген. Жанболоттун баласынын ысмы болсо «Алп Тобоок» дастанынын А. Сыдыков айткан вариантында Бактыгул десе, ал эми А. Чоробаевдин вариантында ал он бир жашар Берик болгон делет, чынында, акыркысы менен кытай булагындагы Боркэ деген ысымдын бир экендиги көрүнүүдө. Жанболот кармалган учурда атасы Тоймат бий Арпа деген жерден кытай аскерлери тарабынан өлтүрүлгөн деген имиштер да бар.
Императордун жарлыгында Жанболоттун туткундалыш себеби анын «Кашкарлык уйгурлар менен соода-сатык жүргүзүш үчүн келишкен Анжияндык уйгурлардын миңден ашуун жылкысын тартып алуусу» болгондугу айтылат. Кыргыз фольклорунда болсо, биринде анын жалган жалаа менен, экинчисинде анын кытай башкаруучуларынын биринин уулун өлтүргөндүгү үчүн кармалгандыгы айтылат. Бирок, чыныгы себеби Цин империясынын коңшу майда ээликтерди, анын ичинде кыргыз урууларынын ээликтери басып алуу аракетинен улам болгон. Бирок бул аракет чегарага жакын болгон Жанболоттун ээлигинен ары жыла алган жок. Анын үстүнө, циндер Нарбото бийди өздөрүнө жакындата алса да, мусулман ээликтеринин башчылары Нарботого каршы ынтымакташып алышкан эле. Ал эми Сарымсак кожо болсо бирде Каратегинде, бирде Ысыккөлдө болгондугунан улам, анын кыргыздардан колдоо күтө алатургандыгы жалпыга белгилүү болуп калган. Балким, Шинжаң бийлигинде Жанболот баатыр эркиндикте болсо сөзсүз Сарымсак кожого колдоо көрсөтөт деген кооптонуу болгондур. Бирок, Сырымсак кожо Нарбото бийдин бут тосуусунан улам Чыгыш Түркстанга жортуул жасай албады, ошондуктан кыргыздар да ага жардам бере албай калды. Кызыгы, мындай ишти 30-35 жылдан кийин Жанболоттун небереси Тайлак баатыр менен Сарымсактын уулу Жааңгир кожо ишке ашыргандыгы маалым. Мына ушундай себептер менен цин бийлиги Жанболотту колдон келишинче коё бербөөгө аракеттенген. Аталган эле булакта «Жанболоттун уулу Идиркул атасын кун төлөп куткарып алыш үчүн каракчыларды издеп табышка кайра-кайра көшөрүп уруксат сурап атат. Минлян Жанболоттун ишин бир жаңсыл кылбай, маалкатып турганы дурус. Жанболот тийиштүү көзөмөл астында болууга тийиш. Качан уулу кесептерди кармап жеткиргенде, кайтадан чара көрөбүз. Балким борборго алып барып жайгаштырабыз. Эгер керек болсо, талаптагыдай чечебиз. Мына ошентип, аларды тамыры менен жулабыз; ар бир бурут эмнеден коркушту билгендей болсун. Албетте, талап-тонош иши чанда бир учурайт...» деп баяндалат. Жанболотту бошотуп алуу боюнча бир канча аракеттер болгондугунан «Алп Тобоок» дастаны да кабар берет. Анда баяндалгандай, Жанболоттун туугандары Аксу, Турпанга чейин барышып, тартуу-белектер аркылуу бошотууга алты жолу аракет кылышкан, алтургай, Уулжан деген бир кызды да тартууга беришкен. Атасын куткарууга аракеттенген уулу «Идиркул», менимче, Жанболоттун уулу Ырыскул болушу мүмкүн. Ал дал ушул жылдары Атантай жана Тайлак деген эки уулдуу болуп калган эле.
Фольклордук маалыматтар боюнча, акыры, арадан жети жыл же башка варианты боюнча он жыл өткөндөн кийин (1797 же 1800-жылы) Жанболоттун урук-туугандары Алп Тобокко кайрылышып, аны Кытайды көздөй жөнөтүшкөндүгү белгилүү. Бул демилгенин жигердүү уюштуруучулары Жанболоттун аялы Алма менен Жанболоттун иниси Артык болушкан. Өзүнүн алп мүчөлүүлүгү жана баатырдык мүнөзү менен таанымал Алп Тобок болсо Тогузторону жердеген саяк уруусунун (бабакайнар уругунун), башка маалыматтарда кыпчак уруусунун өкүлү болгон. Аңчылык жана соода менен күн көрүп жашоосун өткөргөн адам катары таанытылган Тобок Турум уулу, ошондой эле, баатырдык эрдиктери жана коомдук эмгектери менен даңазаланып жүрөт. Мисалы, Кичи Кемин, Кочкор, Акталаа жана Тогузтородогу Тобоктун арыктарын, Тогузтородогу «Тобок терек», «Тобок үңкүр» деген жерлерди, Акталаадагы анын атындагы жайлоону мисал кылышат, ошондой эле ага байланыштуу ар кыл кызыктуу уламыштар белгилүү. Элдик оозеки чыгармачылык Алп Тобоктун Түп Бээжинге чейин барып, Жанболотту уулу менен бошотуп келгендигине бек ынандырат. Уламыштар боюнча, Алп Тобок Бээжинге чейин барып, «Ача Сан» деген ханына жолуккан жана анын талабына ылайык бир нече оор сынактарынан өткөндөн соң, Жанболотту жана уулун сурап алган. Ошондой эле, уламыштар боюнча, жолдон кайтып келе жатканда Жанболоттун уулу Берик, кытайлардын алдынала берилген уусунан улам, бул дүйнө менен кош айтышкан. Бирок Тобок анын этин шылып таштап, сөөгүн кыргыз жерине көтөрүп келген жана элдик кеңеш менен сөөк «Чеш-Дөбөгө», башка кабарлар боюнча Арстанбапка коюлган. Тобоктун Бээжинге барышы тууралуу уламыштар канчалык деңгээлде чындыкка жакын экендигин так айтуу кыйын, бирок, ошентсе да жогоруда эскерилген кытай булагындагы «...(Жанболотту) Балким борборго алып барып жайгаштырабыз...» деген маалымат кызыгуу туудурууда.
XVIII кылымда жашап өткөн даңазалуу кыргыз баатырларынын дагы бири болгон Жанболот баатырдын өмүр жолу жөнүндө баяндалган тарыхый маалыматтар жок эместиги кубандырат. Чекир саяк деген кыргыз уруусунун чоро бөлүгүнүн башчысы болгон Тоймат бийдин Жанболот жана Чымынтай деген эки уулу 5-7 жаштарга келип калганда аялы көз жумгандыгы уламыштарда айтылат. Андан кийин Тоймат бий моңолдор уруусунан Коңур деген жесир аял алган. Коңур байбичеден Жанбала, Чайыш, Сарткозу аттуу уулдарды көргөн. Тун уулу Жанболот атасынын жылкысын кайтарып, чыйрак болуп чоңойгон. Тоймат бий уруубашчы болгондугуна карабастан, жумшак мүнөздүү киши болгон, муну болсо анын биринчи балдарынын өгөй энеси тарбынан кордукталганы тууралуу аңыздардан байкоого болот. Ошондон улам өспүрүм куракка келген Жанболот өгөй энесине кол көтөрүп, андан соң Суржорго деген аты менен түштүктөгү таятасы Кубатбекке качып кеткен. Качууда жүргөндө Жанболот өзүнө окшогон Токтоназар, Токтомуш атту бир нече жигиттерди ээрчитип, Алай тарапта каракчылык менен алектенгендиги эскерилет. Кийинчерээк гана өз журтуна кайтып келип, өгөй энесинен кечирим сурап, элине кошулган. Мусулманкуловдун колжазмасы боюнча болсо, Жанболот баатыр казактарга качкан, кийин кайтып келгенде атасы көчүп кеткен болот, Жанболот болсо ошол жерден жигит топтоп, өзүнүн айланасына эл жыя баштайт. Санжыраларда Жанболот чоролорго өзү менен кошо «жанболот сырга» деп аталып калган малдын кулагына салынчу жаңы эн белги ала келгендиги айтылып калган.
Өз журтуна келгенден кийин Жанболот өз жигиттери менен Арстанбаптан Курткага чейинки жерлерге ээлик кылып, чачылып жүргөн ар кайсы үй-бүлөлөрдү өз урук-журтуна кошуп эл кылып, баатыр атала баштайт. Ушуга байланыштуу бир уламыш боюнча, Жанболот баатыр Текес тараптан калмактардан калган үч баланы алып келген жана ал үчөө үч кыргыз уруусунда: бугу, солто жана саяк уруусунда (Жанболот баатырдын журтунда) олжо катары калган. Кийин ошолордун урпактарынан кыргыз баатырлары чыккан: биринен бугу Өмүр баатыр, экинчисинен солто Күрпүк баатыр, үчүнчүсүнөн саяк Боркок баатыр. Борбоктун урпактарынын бири атактуу Ак Мөөр болгон, ал эми Боркоктун уулу Бердибек бааттыр Жанболоттун небереси болгон Тайлак баатырдын мыкты жан-жөкөрлөрүнөн болгон. Абрамзон да саяктардагы теги башка майда топтордун көпчүлүгү Нарын дарыясынын жээгинде, чоро бөлүкчөсүнүн ичинде табылгандыгын белгилеп, Жанболот баатырдын өз урук-журтуна теги башка уруудан же улуттан болгон бир канча топторду кошкондугун айтат. Ушуга окшош эле, Жанболоттун замандаштары саруу Чот баатыр, сарыбагыш Атаке жана Сатыбалды баатырлар да калмак бала багып алгандыгы тууралуу уламыштар бар. Санжыраларда булардын урпактарына кыргыздардын ичиндеги калмак тукуму, уубашы тукуму, алач уулдары сыяктуу ж. б. майда топтор таандык кылынат.
Уламыштардагы Жанболоттун жана ал сыяктуу башка кыргыз баатырларынын багып алган калмак тектүү балдар жөнүндөгү аңыздар, чынында ойрот-калмактардан калып калган майда топтордун кыргыздардын курамына өзүнчө топ-топ болуп кошулуп калышын түшүндүрөт. Жогоруда айтылган аңыздар 1771-жылдагы торгоуттардын Орусиядан Кытайга качкандыгы жана орто жолдон казактар менен кыргыздар тарабынан тонолгондугу тууралуу окуя менен, б. а. «Чаңдуу жортуул» менен байланышы бардай. 1770-жылы күзүндө Убашинин жетекчилигинде Волгадан качып чыгышкан 70 миңдей торгоут казактардын жерине жеткенде, казак султандарынан, айрыкча кичи жүздүн ханы Углы Нуралыдан бир нече ирет сокку жешип, бир канчалаган малынан жана адамдарынан ажырашкан. Анан торгоуттар Балхашты айланып, Или өрөөнүнүн тоолуу жерлерине келүүгө аракеттенет, бирок мындан аларга кыргыздар кол салган, ошондон кийин, алар чыгышты карай бет алып качкан жана Тамга өзөнүнө жеткенде, 1771-жылы 50 миңге жакын адам болуп Цин империясынын букаралыгына өтүп жан сакташкан. Санжыралардагы кыргыз баатырларынын калмак балдарды алып келиши жөнүндөгү аңыздар алардын жогорудагы окуяга тиешеси болгон десек болот.
Жанболот баатыр үч аял алган жана, бизге жеткен маалыматтар боюнча, сегиз уулдуу болгон. Биринчи аялы саруу уруусунан болот жана ал Ырыскул, Байбагыш жана Кожоберди деген чыгаан уулдарды төрөп берген. Экинчи аялы жөнүндө көп маалымат жок, балким ал Мусулманкуловдун колжазмасында көрсөтүлгөн Бурул деген аялы болушу мүмкүн, андан болсо Ырысменде деген жалгыз уулу белгилүү. Жанболот баатырдын үчүнчү аялы Алтын байбиче Көк-Ойрок, Талгар деген жерлердеги казак улутунан болгон. Алтын байбиче болсо Дербишаалы, Эраалы жана Бегалы деген уулдарды төрөгөн. Ошондой эле, Жанболоттун төмөндө баяндалчу Берик аттуу уулу болгон, анын кайсы жубайынан экендиги белгисиз.
XVIII к. 80-жылдарынын ортолорунда Цин империясына жакын мусулман ээликтеринин арасында эң таасирлүү башкаруучу катары Кокондун башкаручусу Нарбото бий белгилүү боло баштаган. Ошондон улам, 1783-85-жж. Цин империясынын аймагынан Абайлы, Боркэ, Сейит, Янчи бий сыяктуу кызылсуулук кыргыз бийлеринин качып чыгып, Набото бийден башпаанек табышкан. 1785-жылы болсо Нарбото бий Бурханиддин кожонун уулу Сарымсак кожону өзүнө чакыртып, «атасынын кунун куушуна» жардам берерин билдиргенине байланыштуу империяда бул тууралуу тынчсыздынуу жаралган. Ушуга байланыштуу 80-жж. этектеринде Цин өкмөтү коңшулары болгон кыргыздарды, ошондой эле Ташкен менен Коконду багынтууга ниеттенишет. Империянын кол салуусун алдын алуу максатында 1789-91-жж. кыргыз уруубашчыларынан Атаке баатыр Орусиянын букарасы болгон Орто жүз казактарынан, Эсенгул болсо Кокондогу Нарбото бийден колдоо издегени белгилүү. Бул учурда айрымдары болсо, алардын катарында Жанболот баатыр Цин аскерлеринин каарына дуушар болуп, күч менен туткундалып кетишкен.
Жанболоттун Цин империясы тарабынан туткундалып кетиши тууралуу маалыматтарды фольклордук маалыматтар, айрыкча «Алп Тобок» тууралуу дастан да, кытай жазма булактары да берет. «Дай Цин Личао Шилу» эмгегинин 1356-бапында баяндалгандай, 1790-жылдын 1-айында, б.а. Цяньлундун башаруусунун 55-жылында, «чахарлардын (чороостордун) сияк (си-я-кэ) уруусунан (тагыраагы, саяктардын чоро уругунан – К.М.) акалакчы Жанболотко (Чжаныполатэ)» байланыштуу сот иши каралганы айтылат. Бул, албетте, кыргыз фольклорунда айтылып жүргөн саяк уруусундагы чоро уругунун башчысы Жанболот баатырдын Кытайга туткундалып кетиши жана анын Алп Тобоок тарабынан бошотулуп келиши тууралуу баяндар менен дал келүүдө. Аталган кытай булагы боюнча, ушундай шылтоо менен «Циньбобин Жанболотту жана анын уулу Боркэни, ошондой эле, буруттардын сарыбагыш уруусунан акалакчы Юматты (Юй-мо-тэ) камакка алып, ар бирине өзүнчө чара көрдү. Талаптагыдай жасалды. ...Минлян алардын камсыз жатканынан пайдаланып, жоокерлерди жиберип, Жанболотту кармап, камакка алды. Буга чындап кубаныш керек» – деп айтылат. Чынында эле, Жанболот баатырдын өз уулу менен кошо «камсыз жаткан» жеринен кармалышы Тоголок Молдо менен А. Чоробаевдин айтуусу боюнча, Тогузтородо Нарын дарыясынын боюндагы Жыртак үңкүр деген жерде болгон жана ал жер Жанболоттун кыштоосу болгон. Билингендей эле, ал учур кыш мезгилине (1790-ж. башына) туш келген. Жанболоттун баласынын ысмы болсо «Алп Тобоок» дастанынын А. Сыдыков айткан вариантында Бактыгул десе, ал эми А. Чоробаевдин вариантында ал он бир жашар Берик болгон делет, чынында, акыркысы менен кытай булагындагы Боркэ деген ысымдын бир экендиги көрүнүүдө. Жанболот кармалган учурда атасы Тоймат бий Арпа деген жерден кытай аскерлери тарабынан өлтүрүлгөн деген имиштер да бар.
Императордун жарлыгында Жанболоттун туткундалыш себеби анын «Кашкарлык уйгурлар менен соода-сатык жүргүзүш үчүн келишкен Анжияндык уйгурлардын миңден ашуун жылкысын тартып алуусу» болгондугу айтылат. Кыргыз фольклорунда болсо, биринде анын жалган жалаа менен, экинчисинде анын кытай башкаруучуларынын биринин уулун өлтүргөндүгү үчүн кармалгандыгы айтылат. Бирок, чыныгы себеби Цин империясынын коңшу майда ээликтерди, анын ичинде кыргыз урууларынын ээликтери басып алуу аракетинен улам болгон. Бирок бул аракет чегарага жакын болгон Жанболоттун ээлигинен ары жыла алган жок. Анын үстүнө, циндер Нарбото бийди өздөрүнө жакындата алса да, мусулман ээликтеринин башчылары Нарботого каршы ынтымакташып алышкан эле. Ал эми Сарымсак кожо болсо бирде Каратегинде, бирде Ысыккөлдө болгондугунан улам, анын кыргыздардан колдоо күтө алатургандыгы жалпыга белгилүү болуп калган. Балким, Шинжаң бийлигинде Жанболот баатыр эркиндикте болсо сөзсүз Сарымсак кожого колдоо көрсөтөт деген кооптонуу болгондур. Бирок, Сырымсак кожо Нарбото бийдин бут тосуусунан улам Чыгыш Түркстанга жортуул жасай албады, ошондуктан кыргыздар да ага жардам бере албай калды. Кызыгы, мындай ишти 30-35 жылдан кийин Жанболоттун небереси Тайлак баатыр менен Сарымсактын уулу Жааңгир кожо ишке ашыргандыгы маалым. Мына ушундай себептер менен цин бийлиги Жанболотту колдон келишинче коё бербөөгө аракеттенген. Аталган эле булакта «Жанболоттун уулу Идиркул атасын кун төлөп куткарып алыш үчүн каракчыларды издеп табышка кайра-кайра көшөрүп уруксат сурап атат. Минлян Жанболоттун ишин бир жаңсыл кылбай, маалкатып турганы дурус. Жанболот тийиштүү көзөмөл астында болууга тийиш. Качан уулу кесептерди кармап жеткиргенде, кайтадан чара көрөбүз. Балким борборго алып барып жайгаштырабыз. Эгер керек болсо, талаптагыдай чечебиз. Мына ошентип, аларды тамыры менен жулабыз; ар бир бурут эмнеден коркушту билгендей болсун. Албетте, талап-тонош иши чанда бир учурайт...» деп баяндалат. Жанболотту бошотуп алуу боюнча бир канча аракеттер болгондугунан «Алп Тобоок» дастаны да кабар берет. Анда баяндалгандай, Жанболоттун туугандары Аксу, Турпанга чейин барышып, тартуу-белектер аркылуу бошотууга алты жолу аракет кылышкан, алтургай, Уулжан деген бир кызды да тартууга беришкен. Атасын куткарууга аракеттенген уулу «Идиркул», менимче, Жанболоттун уулу Ырыскул болушу мүмкүн. Ал дал ушул жылдары Атантай жана Тайлак деген эки уулдуу болуп калган эле.
Фольклордук маалыматтар боюнча, акыры, арадан жети жыл же башка варианты боюнча он жыл өткөндөн кийин (1797 же 1800-жылы) Жанболоттун урук-туугандары Алп Тобокко кайрылышып, аны Кытайды көздөй жөнөтүшкөндүгү белгилүү. Бул демилгенин жигердүү уюштуруучулары Жанболоттун аялы Алма менен Жанболоттун иниси Артык болушкан. Өзүнүн алп мүчөлүүлүгү жана баатырдык мүнөзү менен таанымал Алп Тобок болсо Тогузторону жердеген саяк уруусунун (бабакайнар уругунун), башка маалыматтарда кыпчак уруусунун өкүлү болгон. Аңчылык жана соода менен күн көрүп жашоосун өткөргөн адам катары таанытылган Тобок Турум уулу, ошондой эле, баатырдык эрдиктери жана коомдук эмгектери менен даңазаланып жүрөт. Мисалы, Кичи Кемин, Кочкор, Акталаа жана Тогузтородогу Тобоктун арыктарын, Тогузтородогу «Тобок терек», «Тобок үңкүр» деген жерлерди, Акталаадагы анын атындагы жайлоону мисал кылышат, ошондой эле ага байланыштуу ар кыл кызыктуу уламыштар белгилүү. Элдик оозеки чыгармачылык Алп Тобоктун Түп Бээжинге чейин барып, Жанболотту уулу менен бошотуп келгендигине бек ынандырат. Уламыштар боюнча, Алп Тобок Бээжинге чейин барып, «Ача Сан» деген ханына жолуккан жана анын талабына ылайык бир нече оор сынактарынан өткөндөн соң, Жанболотту жана уулун сурап алган. Ошондой эле, уламыштар боюнча, жолдон кайтып келе жатканда Жанболоттун уулу Берик, кытайлардын алдынала берилген уусунан улам, бул дүйнө менен кош айтышкан. Бирок Тобок анын этин шылып таштап, сөөгүн кыргыз жерине көтөрүп келген жана элдик кеңеш менен сөөк «Чеш-Дөбөгө», башка кабарлар боюнча Арстанбапка коюлган. Тобоктун Бээжинге барышы тууралуу уламыштар канчалык деңгээлде чындыкка жакын экендигин так айтуу кыйын, бирок, ошентсе да жогоруда эскерилген кытай булагындагы «...(Жанболотту) Балким борборго алып барып жайгаштырабыз...» деген маалымат кызыгуу туудурууда.
Мне нравится
Кыргызско-каракитайская война — боевые действия между енисейскими кыргызами и западными киданями на территории Восточного Туркестана и Западной Монголии, происходившие в 1130—1134 годах.
Ход столкновений
В ходе активной войны с чжурчжэнями и падения государства Ляо, киданьский полководец Елюй Даши был вынужден отступить в Притяньшанье, а затем в Восточный Туркестан. Закрепившись в окрестностях Восточного Туркестана, войска Елюй Даши совершили ряд нападений на земли енисейских кыргызов в регионе. Как сообщал Рашид ад-дин, «войско киданей подошло к границе киргиз, они нападали на племена, которые были в тех пределах, а то племя (киргизы) также оказывало им противодействие.» Киданьские войска во главе с Елюй Даши, не сумев подавить сопротивление енисейских кыргызов, были вынуждены отступить обратно в Турфанское идыкутство, откуда в 1132 году ими был совершен поход на Чугучак. В тоже время кыргызские войска начали совершать регулярные рейды на подвластные киданям территории. Так, Рашид ад-дин сообщал, что «когда Елюй Даши удалось подчинить Семиречье, он отправил войско на Кашгар и Хотан, покорив их. Затем он послав в войско к пределу киргизов, чтобы отомстить за беспокойство, причиненные ими, и взял Бишбалык».
В 1133—1134 годах кидани с 70 000 войском развернули экспедицию на восток, которая преследовала цель восстановить государство Ляо. Помимо этого, киданьский поход преследовал цели продемонстрировать енисейским кыргызам «военную силу» киданей, тем самым предостеречь их от провокаций на кыргызско-киданьской границе. Операция киданей завершилась успешно и енисейские кыргызы не решились на прямое столкновение и предприняли отступление вглубь своей страны. Елюй Даши также преследовала цель учредить свой новый политический центр на территории Кыргызского каганата, однако окончательный итог столкновений оказался не благоприятным для киданей.
Кыргызские правители не выразили желания вступить в союзные отношения с Каракитайским ханством, из за чего Елюй Даши отказался от идеи похода в Восточную Монголию, так как он не имел возможности обеспечить себе плацдарм на кыргызских территориях. Правители енисейских кыргызов, не желая уступать свои владения и вступать в войну с чжурчжэнями, вынудили Елюй Даши вступить в переговоры с сельджукским султаном Санджаром. В последствии, енисейские кыргызы «очень гордились своим сопротивлением киданям». В эпосе Манас Елюй Даши описан как враг кыргызов - баатыр Джолой.
Ход столкновений
В ходе активной войны с чжурчжэнями и падения государства Ляо, киданьский полководец Елюй Даши был вынужден отступить в Притяньшанье, а затем в Восточный Туркестан. Закрепившись в окрестностях Восточного Туркестана, войска Елюй Даши совершили ряд нападений на земли енисейских кыргызов в регионе. Как сообщал Рашид ад-дин, «войско киданей подошло к границе киргиз, они нападали на племена, которые были в тех пределах, а то племя (киргизы) также оказывало им противодействие.» Киданьские войска во главе с Елюй Даши, не сумев подавить сопротивление енисейских кыргызов, были вынуждены отступить обратно в Турфанское идыкутство, откуда в 1132 году ими был совершен поход на Чугучак. В тоже время кыргызские войска начали совершать регулярные рейды на подвластные киданям территории. Так, Рашид ад-дин сообщал, что «когда Елюй Даши удалось подчинить Семиречье, он отправил войско на Кашгар и Хотан, покорив их. Затем он послав в войско к пределу киргизов, чтобы отомстить за беспокойство, причиненные ими, и взял Бишбалык».
В 1133—1134 годах кидани с 70 000 войском развернули экспедицию на восток, которая преследовала цель восстановить государство Ляо. Помимо этого, киданьский поход преследовал цели продемонстрировать енисейским кыргызам «военную силу» киданей, тем самым предостеречь их от провокаций на кыргызско-киданьской границе. Операция киданей завершилась успешно и енисейские кыргызы не решились на прямое столкновение и предприняли отступление вглубь своей страны. Елюй Даши также преследовала цель учредить свой новый политический центр на территории Кыргызского каганата, однако окончательный итог столкновений оказался не благоприятным для киданей.
Кыргызские правители не выразили желания вступить в союзные отношения с Каракитайским ханством, из за чего Елюй Даши отказался от идеи похода в Восточную Монголию, так как он не имел возможности обеспечить себе плацдарм на кыргызских территориях. Правители енисейских кыргызов, не желая уступать свои владения и вступать в войну с чжурчжэнями, вынудили Елюй Даши вступить в переговоры с сельджукским султаном Санджаром. В последствии, енисейские кыргызы «очень гордились своим сопротивлением киданям». В эпосе Манас Елюй Даши описан как враг кыргызов - баатыр Джолой.
Мне нравится
Бейгу-каган — последний значимый каган Кыргызского Великодержавного каганата в X веке. В его правление земли и сила государства Кыргыз достигли пика могущества. Согласно различным источникам на службе у Бейгу находились основатели династии Сельджукидов. Так, Г. Вейль писал, что Сельджук вначале находился на службе у древнекыргызского правителя Бейгу, аналогичные сведения писал и К. Брокельман, который называл сельджуков выходцами из «кыргызских степей». Позже, вождь сельджуков вступил в ссору с Бейгу и мигрировал со своими людьми в земли Мавераннахра. В X веке, различные арабо-персидские авторы как Абу Исхак аль-Истахри, Ибн Хаукаль и автор анонимного труда «Худуд аль-алам» считали, что река Итиль (Волга) берет свое начало в землях кыргызов. Эти сведения, по мнению Л. Р. Кызласова могли означать то, что в X веке границы Кыргызского каганата расширились вплоть до Уральских гор. Пребывание кыргызской административной структуры в степях Зауралья отразилась в мусульманских источниках и в местных топонимах. Название реки «Кыштым», протекающая в Челябинской области, может свидетельствовать о обращении зауральских племен (угров) в кыргызских данников (кыштымов).
Мне нравится
Кыргыззавр (грекче-латынча Kyrgyzsaurus) – өлүп жок болгон эң байыркы кескелдириктин (сойлоп жүрүүчүнүн) бир түрүнүн илимий аталышы.
Геологиялык мезозой доорунун триас мезгилинде Жер планетасында "Пангеа" деп шарттуу аталган бирдиктүү континент болгон. Дал ошол доорго таандык болгон жана Түштүк Кыргызстанда табылган эң байыркы кескелдириктин (кичи динозаврдын) бир түрүнүн сөөгүнүн айрым калдыктарынын негизинде пост-советтик окумуштуулар "Кыргыззавр" деп аталган буга чейин белгисиз сойлоп жүрүүчү жандык түрүнүн голошекилин калыбына келтиришти.Илимде “Кыргыззавр” аталып калган эң көөнө кескелдирик - болжол менен мындан 230-225 миллион жыл мурда жашаган сойлоп жүрүүчү жаныбар. Анын узундугу 50 сантиметрге чейин жеткен.
Бул кескелдириктин сөөгүнүн (скелетинин) алдыңкы бөлүгүнөн баш сөөгү, моюн жана көкүрөк омурткалары, кабыргалары, далы сөөгү, терисинин изи гана сакталып калган. Аны Түштүк Кыргызстандын Мадыген кыштагына жакын жерде табышкан. Жер кыртышы мезозой доорунун триас мезгилине таандык кеч Карниан (Carnian) же эрте Ладиниан (Ladinian) баскычына тийешелүү. Бул болжол менен мындан 230-225 миллион жыл мурдагы мезгилди камтыйт.
Мындай “дрепанозавр” (Drepanosaurid genus) деген кескелдириктин түрү Азия боюнча алгачкы жолу Кыргызстанда табылды.
Түштүк Кыргызстандагы Мадыген деген кыштактын жанынан бул узундугу жарым метрге жетчү кескелдириктин калдыгын Буханченко деген илимпоз тапкан.“Кыргыззавр” (Kyrgyzsaurus bukhanchenkoi) аталышын 2011-жылы палеонтолог окумуштуулар В.Р.Алферов менен Е.Н.Курочкин сунуш кылышты.
Мында “Кыргыз” сөзү эң байыркы кескелдирик калдыгы табылган Кыргызстанды билдирсе, “завр” сөзү грекче “заурос”(sauros) – “кескелдирик” деген сөздү туюнтат.
Ал эми жалпы түрү “Кыргыззавр” (Kyrgyzsaurus) аталган кескелдириктин бул алгачкы табылган тийешелүү өрнөгүнүн аталышы аны тапкан окумуштуу Буханченклнун (Bukhanchenko) ысымынан “буханченкои” деп аталып калды.
Геологиялык мезозой доорунун триас мезгилинде Жер планетасында "Пангеа" деп шарттуу аталган бирдиктүү континент болгон. Дал ошол доорго таандык болгон жана Түштүк Кыргызстанда табылган эң байыркы кескелдириктин (кичи динозаврдын) бир түрүнүн сөөгүнүн айрым калдыктарынын негизинде пост-советтик окумуштуулар "Кыргыззавр" деп аталган буга чейин белгисиз сойлоп жүрүүчү жандык түрүнүн голошекилин калыбына келтиришти.Илимде “Кыргыззавр” аталып калган эң көөнө кескелдирик - болжол менен мындан 230-225 миллион жыл мурда жашаган сойлоп жүрүүчү жаныбар. Анын узундугу 50 сантиметрге чейин жеткен.
Бул кескелдириктин сөөгүнүн (скелетинин) алдыңкы бөлүгүнөн баш сөөгү, моюн жана көкүрөк омурткалары, кабыргалары, далы сөөгү, терисинин изи гана сакталып калган. Аны Түштүк Кыргызстандын Мадыген кыштагына жакын жерде табышкан. Жер кыртышы мезозой доорунун триас мезгилине таандык кеч Карниан (Carnian) же эрте Ладиниан (Ladinian) баскычына тийешелүү. Бул болжол менен мындан 230-225 миллион жыл мурдагы мезгилди камтыйт.
Мындай “дрепанозавр” (Drepanosaurid genus) деген кескелдириктин түрү Азия боюнча алгачкы жолу Кыргызстанда табылды.
Түштүк Кыргызстандагы Мадыген деген кыштактын жанынан бул узундугу жарым метрге жетчү кескелдириктин калдыгын Буханченко деген илимпоз тапкан.“Кыргыззавр” (Kyrgyzsaurus bukhanchenkoi) аталышын 2011-жылы палеонтолог окумуштуулар В.Р.Алферов менен Е.Н.Курочкин сунуш кылышты.
Мында “Кыргыз” сөзү эң байыркы кескелдирик калдыгы табылган Кыргызстанды билдирсе, “завр” сөзү грекче “заурос”(sauros) – “кескелдирик” деген сөздү туюнтат.
Ал эми жалпы түрү “Кыргыззавр” (Kyrgyzsaurus) аталган кескелдириктин бул алгачкы табылган тийешелүү өрнөгүнүн аталышы аны тапкан окумуштуу Буханченклнун (Bukhanchenko) ысымынан “буханченкои” деп аталып калды.
Мне нравится
На фотографии запечатлен подвоз хлеба на верблюдах и арбах.
Снимок сделан в Кыргызстане без указания точного местоположения.
Фотография датируется 1938 годом, то есть была сделана 85 лет назад.
Снимок сделан в Кыргызстане без указания точного местоположения.
Фотография датируется 1938 годом, то есть была сделана 85 лет назад.
Мне нравится
Сегодня, 2 октября, в Кочкорском районе проходит празднование 230-летия Ормон хана. В торжестве принял участие президент Садыр Жапаров.
В селе Семиз-Бель Кочкорского района состоялись торжественная церемония поднятия государственного флага, открытие памятника Ормон хану и другие культурно-массовые мероприятия. Перед гостями и местными жителями выступил президент.
В своем выступлении Садыр Жапаров отметил, что настало время пересмотреть историю страны, в которой остались недооцененными роль многих деятелей.
"Мы начали по-новому подходить к нашей богатой многовековой истории. Настало время вносить ясность и прославлять наших исторических деятелей, историю, которая на протяжении многих лет по ряду известных причин искажалась разными способами", - сказал он.Президент отметил, что Ормон хан по праву считается одним из основоположников кыргызской государственности.
"В сложной ситуации XIX века Ормон хан выступил с инициативой объединения кыргызских племен в единое ханство, был избран ханом, взяв на себя всю ответственность. Это событие – образование Кыргызского ханства – можно считать важнейшим событием в восстановлении кыргызской государственности. Вот почему смелый поступок нашего предка Ормон хана в борьбе за независимость кыргызского народа должен быть оценен по достоинству", - отметил он.Президент отметил, что Ормон хан по праву считается одним из основоположников кыргызской государственности.
В селе Семиз-Бель Кочкорского района состоялись торжественная церемония поднятия государственного флага, открытие памятника Ормон хану и другие культурно-массовые мероприятия. Перед гостями и местными жителями выступил президент.
В своем выступлении Садыр Жапаров отметил, что настало время пересмотреть историю страны, в которой остались недооцененными роль многих деятелей.
"Мы начали по-новому подходить к нашей богатой многовековой истории. Настало время вносить ясность и прославлять наших исторических деятелей, историю, которая на протяжении многих лет по ряду известных причин искажалась разными способами", - сказал он.Президент отметил, что Ормон хан по праву считается одним из основоположников кыргызской государственности.
"В сложной ситуации XIX века Ормон хан выступил с инициативой объединения кыргызских племен в единое ханство, был избран ханом, взяв на себя всю ответственность. Это событие – образование Кыргызского ханства – можно считать важнейшим событием в восстановлении кыргызской государственности. Вот почему смелый поступок нашего предка Ормон хана в борьбе за независимость кыргызского народа должен быть оценен по достоинству", - отметил он.Президент отметил, что Ормон хан по праву считается одним из основоположников кыргызской государственности.
Мне нравится