Моңголдорго каршы Кыргыз көтөрүлүшү — 1218 жылда, Моңгол империясынын Энесай өрөөнүнө жакын токой эли —...

Подготовка к скачкам в коневодстве Кыргызской ССР, 1939 год

«ТОЛТОЙ» – эпос. Кызылсуулук кыргыздарда эл арасында айтылып, баатырдык баян катары кеңири тараган чыгармалардан. Ал элдик мураска өтө берилген жа аны талыкпастан чогултуп келген Жусуп Мамайдын агасы Балбай тарабынан жазылып кагазга түшүрүлүгөн. Жазылган кол жазма «Маданий көңтөрүлүш» дүрбөлөңү учурда Балбай жазыксыз жерден түрмөгө алынганда көптөгөн элдик мурастар менен бирге «Толтой» эпосу да жоголуп кеткен. Бирок, бул кол жазманы өз учурунда окуган Жусуп Мамай жатка сактап калган экен. Ушундай феномендик таланттын натыйжасы элдик мурасты кайра элге берүүгө чоң жардам берген. Толтой жөнүндөгү баян «Манас» үчилтигинин экинчи бөлүмү «Семетей» эпосунда өзүнчө эпизод болуп, «Чынкожо, Толтой чатагы» деп аталат да, Толтойдун өмүрү, анын көрсөткөн баатырдык жүрүштөрү ж-дө толук айтылбайт. Ж. Мамайдын айтуусундагы «Толтой» эпосу «Толтойдун балалык чактары», «Толтойдун адашуусу» деген чоң төрт бөлүмдөн турат. Эскерилген төрт чоң бөлүм өз алдынча бир нечелеген эпизоддорго бөлүнүп, бир композициялык курулушту түзгөн баш каармандын өмүрүн жана баатырдык жүрүштөрүн баяндаган сюжеттик өзөккө ээ чыгарма. Толтой деле Манас, Семетей ж. б. баатырлар сыяктуу эле кыргыз элинин бейкутчулугун сактаган жана адилеттик үчүн күрөшкөн кыргыздан чыккан башка баатырлардай эле өзүнүн эрдиги менен даңкталган баатырлардан болуп сүрөттөлөт. Эпостун мазмуну дүйнөлүк эпостордо айтылып келген жана салт катары болуп калган баатырдын аттанып чыгып, өзүнө тең келе турган баатырлар менен кездешип беттешкени негизги сюжеттик мотивдерден болуп саналат. Толтой жөнүндөгү баян ушул мотив аркылуу ачылып, ал алгачкы жааган кар менен эч кимге айтпастан, жигиттерине туйгузбастан, тайганы менен бүркүтүн алып сонорго аттанып кетет. Бир нече күндөн кийин жер чалгындап жүргөн кызылбаш элинин ханы Контукчу баатыр келип кабылат. Эки баатырдын кездешүүсүндөгү окуяны андан ары өөрчүтүп, чыйралта баштайт. Улам барган сайын кырдаалдык карама-каршылыктар арбуунун натыйжасында окуянын чыйралуусу курчуйт. Ар бир баатыр өз жеринин жана элинин тынччылыгын сактоо үчүн кандай гана кырдаалдык шартта болбосун кам көрүшү кажет. Айрым баатырлар эл камын башка элдердин эсебинен олжо табуу менен байланыштырышкан. Ошондуктан Контукчу да, кийинки окуянын себепчиси болгон түркмөн элинин ханы Кырым хандын уулу Камангил да баскынчылык максатты көздөшөт. Алар өкүмдүк саясат жүргүзүп өздөрүн көтөрө сүйлөп баатырлыгын, кимди жеңгендигин ж. б. эрдиктери ж-дө мактануу менен жарыялап, экинчи тараптагы баатырды кемсинтип, кордоого алып, коркутуп, үркүткөн айбаттуу сөздөр айтышат. Эпостун биринчи бөлүгүндө баяндалган Толтойдун көрсөткөн эрдиктери экспозициялык милдетти аткарат. Толтойдун көрсөткөн эрдиги ушул эле эки баатыр менен чектелип калбайт. Кыргыздардын эли жерине көзүн арткан коңшу душмандардын баатырлары баш көтөрүп чыга баштайт. Буга себеп, кыргыздын эли жерин көздүн карегиндей сактап келген Манас баатырдын дүйнөдөн кайтышы болгон. Анын жолун жолдоп, эл менен жерин коргоп калуучу Семетейдин жаштыгынан пайдаланып Жакып балдары Абыке, Көбөштү тукуруп, Манастын ордосун талайт. Баланы аман сактап калууну көздөгөн Каныкей Семетей менен Чыйырдыны ала качып Темирканга кетет. Кароосуз калган эл душман үчүн чаап алууга оңой олжо болуп берет. Коргоп калар Манас жок, Семетей Букарда жүргөндөн пайдаланып, душман баатырлары кыргызга өктөмдүк менен келип, Жакыпты балдары Абыке, Көбөштү баш кылып, баш көтөртпөй басып, салык салып, өз бийлигин жүргүзө баштайт. Муну «Толтой» эпосунун кийинки бөлүмдөрүндө катышкан Коронкыр, Карезги, Керкимат жана бай Чакайдын жүргүзгөн иш-аракеттерине байланыштуу айтылган окуяларда толук болбосо да аталган баатырлардын сөздөрүндө эскерилип турат. Бул эскерүүлөрдө ар дайым Толтойго карата айтылып, күч көрсөтүү болуп саналат. Ошентип Манастан кийин кыргызды душманга бастыра койбос баатыр бар экендигин далилдеп Толтой чыгат. Бул жагдайды жомокчу мындайча баяндайт. «Өлгөн менен эр Манас. Баатыры бар кыргыздын, Элинин кунун издерге”. Бул жалгыз гана Толтойго таандыкталбастан эпосто эскерилип жаткан Семетей, о. эле Кошой баатырдын уулу Жалгызекке да карата айтылып жаткандыгы эпостун контекстинде ачык эле байкалат. Эпостун мазмунунда Семетей менен Жалгызектин жогоруда эскертилген баатырлар менен түздөн түз майданга чыгып көрсөткөн аракеттери айтылбаса да сөз арасында өзгөчө Т-дун атасы Багыштын сөзүндө баса айтылат. Ал эми Семетей ж-дө эпостун акыркы бөлүмдөрүндө Чынкожо менен Толтойго байланыштуу окуяда кенен баяндоого алынат. Жогоруда эскертилгендей Толтой өз баатырлыгынын алгачкы баскычын Контукчу менен Камангилге кездешип, жоокерлик сыноодон өтөт. Өз күчүнө ишенген жана эл, жери үчүн ар дайым кам көргөн, анын коопсуздугун ойлогон Толтой тынчып жата албай жер кыдырып, эл көрүп, сөз угуп, Кашкар ханы Карезгинин кыргызга жасаган кордугун угат. Бул жорукту уккан Толтой тынч калбастан элден жыйып алган дүнүйөнү куткарып калуу үчүн Ошко келип Карезгинин дайынын билет. Толтойдун акыл менен жүргүзгөн каармандык жүрүшү жана көрсөткөн баатырдыгы элдин идеалык көз карашын берип жатат. Анткени, ал эл-журтун сүйгөн баатыр адилеттик жана бейкутчулук үчүн жан дили менен берилип, жанын аябастан кармашып, бир гана жедигер элине аркасын тийгизбестен, жалпы кыргыз журтунун тынчтыгын коргоп калган баатыр уулдан экендигинин ачык далили болгон. Мунун өзү элдин башынан бери көкөй кести болуп келген оюнун чындыкка айланып, эркиндик үчүн кармаша турган идеалдын келиши менен тилеген тилектин иш жүзүнө ашырылышы болуп калган. «Толтой» дастанында чагылдырылган оштук кыргыздар ж-дө айтылган баян жаңылык катары кабыл алынып, Толтой баатырдын дагы бир баатырдык жүрүшүндөгү жүргүзгөн күрөшүнүн жаңы барагын ачып жатат. Эпосто кыргыздарга чектеш жашаган коңшу элдердин кызыл баш, түркмөн, калмак, чүрчүт, шибе ж. б. баатырлары менен болгон Толтойдун баатырдык күрөшү баянга алынат. «Толтой» эпосунун сюжеттик окуялары биздеги көпчүлүк эпикалык чыгармалардан ушул жагы менен айырмаланып турат. «Толтой” эпосу «Манас” эпосуна дагы бир толуктоо болуу менен кыргыз элинин кызыгып окуй турган эпикалык чыгармасына айланары талашсыз.

На фотографии запечатлена кыргызка в национальном костюме.
Снимок датируется 1928 годом, то есть сделан 96 лет назад.
Фото Российского государственного архива кинофотодокументов.

Күмбөз в Бакай-Ате, построенный в 1915 году. Построен для манапа из рода чаян. Сохранность вызвана удаленностью от крупного населенного пункта и надежной архитектурой памятника.

ЖЕДИГЕР уруусу орто кылымдардагы жазма булактарда маалымдалат. Элдик санжырада Койлондон Жедигер уруусу чыгары баяндалат.

16-кылымдагы Сайф ад-Дин Аксикендинин «Мажму ат-Таварихинде» Жедигерлер Тагай баатырдын Кулан (Койлон) аттуу уулунан тарайт деген санжыралык маалымат бар. Жедигерлер "Манас" дастанынын дээрлик бардык варианттарында кыргыз урууларынын бири катары кездешип, Жедигер уруусунун башында Багыш деген белгилүү жетекчи турганы айтылат. Андан бөлөк кыргыз санжыраларында Жедигер аттуу Астрахан ханы жөнүндө да баян айтылган. 1549-ж. Казан шаары Едигенин тукуму Жедигер тарабынан басылып алынганы маалым.

Этностук аталышы казактарда – жедигер, лакайларда – жадыгер формаларында кездешет. Айрым маалыматтар Жедигердин орто кылымдардагы печенег, кыпчак тилдүү этностук чөйрө менен байланышы болгонун маалымдайт. Мисалы, кооз (жедигер) – кууз, гууз, окуз, уз. Мындан бөлөк этнонимди байыркы игдер уруусунун аталышы менен тең катар кароого болот. Болжолу, Жедигер этнониминин баштапкы формасы жети игдер же жети бөлүктөн турган уруулардын бирикмеси, союзу дегенди түшүндүрүшү ыктымал. Игдер (игдир) этнониминин удаалаштары азербайжандардын, Түркия түрктөрүнүн, Ирандагы түрк (огуз) тилдүү этностордун курамында да кездешет.

Скачки на жайлоо в 1959 году. Чуйская долина.

На снимке запечатлена чайхана в Доме дехканина.

Фотография датируется 1928 годом, то есть сделана 95 лет назад.

Как говорится в открытых источниках, Дом дехканина существовал с 1925 по 1956 годы. Основное назначение — осуществление задач культурного шефства города над деревней. В Д. д. имелись общежитие для крестьян, столовая, библиотека-читальня и зал, предназначенный для проведения лекций, докладов, вечеров, демонстрации кинофильмов. Находился по ул. Иваницына, 107. С 1956 года в здании находится гостиница «Ак-Сай» — филиал гостиницы «Кыргызстан».

Архивная служба при Министерстве цифрового развития поделилась фотографией из фондов Центрального государственного архива кинофотофонодокументов КР.

На фотографии запечатлена женщина во время перевозки детей в специально приспособленных люльках на лошадях.

Фотография датируется 1931 годом, то есть 92 года назад.

Муса Баетов (1902, азыркы Нарын облусу, Ак-Талаа району, Байгөнчөк кыштагы – 9. 5. 1949, Фрунзе) – ырчы, обончу, Кыргыз ССР эл артисти (1939).

Нарын шаардык радиосунда (1931– 34), Кыргыз мамлекеттик филармониясында (1936–49) солист болуп иштеген. Тубаса мукам үнү менен жаштайынан элдик ырларды («Сары-Ой», «Жароокер», «Арпанын Ала-Тоосунан», «Ак Зыйнат») чебер аткарган. Муса Баетов жөнөкөй аткаруучудан профессионал опералык ырчыга чейин өсүп, «Манас» операсында Алмамбет менен Сыргактын, «Айчүрөктө» Күлчоронун партияларын ырдаган. Ал таланттуу обончу да болгон. Алгачкы обондору («Даанышман», «Ойгоном») элдик ырлардын духунда жаралса, кийинки чыгарган обондорунан («Эр Панфилов», «Майданга чыкты маршалдар», «Бакыт», «Туткун ыры» жана башкалар) анын чыгармачылыгына профессионал музыканын таасири тийгени байкалат. «Окудум борбор шаарынан», «Сагынам», «Кыздар ай», «Алма алам» деген ырлары өзгөчө көркөмдүк сапатка ээ. Баетов комузда, домбрада, гармондо эркин ойной билген, ырларын ошол аспаптардын коштоосу менен аткарган. Баетов «Сарт калмак», «Кургур ай», «Ох-хой», «Ак-Сайдын күйгөнү», Боогачынын «Үкөй», Эсенаалынын «Ой тобо», Токтогулдун «Кербезим», «Келгендеги кербезим», Атайдын «Ой булбул» жана башкалар. элдик жана автордук ырларды зор чеберчиликте аткарган. мененын аткаруусундагы элдик жана залкар обончулардын ырларын музыка изилдөөчүлөр А. Затаевич, В. Виноградов нотага түшүргөн. Музыка изилдөөчү Б. Алагушов мененын «Арпанын Ала-Тоосунан» (2002) аттуу обондуу ырларынын жыйнагын түзүп, жарыкка чыгарган. О. Азия жана Казакстан ырчыларынын конкурсунда Баетов биринчи байгени алган (1944). Муса Баетовдун ысмы Нарындагы маданият үйүнө, Бишкек шаарындагы көчөгө, Ак-Талаа районунун борборуна, туулган жериндеги мектепке берилген. Эмгек Кызыл Туу, «Ардак Белгиси» ордендери жана медалдар менен сыйланган.

Өмүр баяны
Муса Бает уулу 1902-жылы Кыргызстандагы Ак-Талаа өрөөнүндө туулган.

1916-жылкы үркүндө эл менен кошо Кашкарга чейин барып, ал жерде Жумабай деген байдын малын багып, 1917-жылы мекенине кайтып келген.

1931–1934-жж. Нарын шаардык радиосунда, 1936-жылдан Кыргыз мамлекеттик филармониясында, 1942-жылдан Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында солист болуп иштеп, «Сары-Ой», «Арпанын Ала-Тоосунан», «Жароокер», «Акзыйнат» ырларын аткарган.

1946–1947-жж. Кыргыз мамлекеттик опера жана балет театрында иштеп, «Айчүрөктөгү» Сыргактын, «Манастан» Алмамбеттин ж.б. ролдорун аткарып, «Манас» операсында Алмамбет менен Сыргактын, «Айчүрөктө» Күлчоронун партияларын ырдаган.

Ал «Даанышман», «Ойгоном», «Эр Панфилов», «Майданга чыкты маршалдар», «Туткун ыры» ж.б. обондорун жараткан. Ал комузда, домбурада, гармошкада жакшы ойноп, ырларын ошол аспаптардын коштоосу менен аткарган.

Музоокенин «Муңдуу күү», «Керме тоо», «Сары өзөн», «Коңур жаз» жана элдик «Татты ботой Зулайка», «Муңдуу ботой», «Сердимак», «Эки ногойдун айрылышы» аттуу комуз күүлөрүн черткен. Кыргыздын музыкалык фольклорун жакшы билгендиктен, музыка жыйноочулар А. В. Затаевичке, В. С. Виноградовго элдик обондор жөнүндө маалымат берген.

1944-жылы Орто Азия жана Казакстан ырчыларынын сынагына катышып, баш байгеге ээ болгон.

Ал 1939-жылы Москвада өткөн кыргыз адабияты менен искусствосунун он күндүгүндө ырдап, “Эмгек Кызыл Туу” ордени менен сыйланган.

1939-жылы Кыргыз искусствосунун жана адабиятынын Москва шаарында өткөн декадасында «Кыргыз Республикасынын эл артисти» деген наам берилген.

2002-жылы туулган күнүнүн 100 жылдыгына карата «Арпанын Ала-Тоосунан» (түзгөн Б. Алагушов) аттуу обондуу ырларынын жыйнагы жарык көргөн.

Директор Института сейсмологии НАН КР Канатбек Абдрахматов опубликовал архивную фотографию Башни Бураны.

«Меня как сейсмолога интересует такой факт – фото было сделано в 1915 году, после Кеминского землетрясения 1911 года, которое ощущалось в районе башни силой в 8 баллов. Кстати, видные разрушения башни, создающие впечатление как будто ее специально выгрызали — это не последствия землетрясения. Они видны и на более ранних фотографиях, например, на фото 1891 года.

Получается, что такая высокая башня (ее высота 21 м), несмотря на довольно ветхое состояние перед возникновением указанного землетрясения, выдержала сотрясение силой в 8 баллов, что свидетельствует о ее конструктивной устойчивости.

Многие жители нашей столицы часто спрашивают меня – выдержат ли современные многоэтажки, которые строятся в нашем городе, воздействия от сильных землетрясений, которые… не дай Бог… могут произойти в будущем?

И, когда я отвечаю на этот вопрос, я думаю о том, что если 1000 лет назад древние строители могли построить такую башню, которая выдержала 8-балльные сотрясения, даже будучи уже слегка погрызенной снизу, то неужели современные дома из бетона, усиленные арматурой, не смогут?

Думаю, что выдержат!» - написал он.